. نفس

«نفس» در لسان عرب و كتاب و سنت و اشعار و بيانات فارسى و عربى، در معانى متعدد استعمال شده است كه از جمله به بعضى از موارد آن اشاره مى شود.

معنى اول اين است كه نفس گفته مى شود و از آن، آن حيثيت و ناحيه وجود انسان قصد مى شود كه اگر كنترل نشود و عقل با كمك نيروى بازدارنده ايمان آن را در حد اعتدال بين افراط و تفريط نگاه ندارد، سبب شقاوت و سقوط انسان مى گردد; بايد عقل با نيروى بازدارنده و راننده ايمان، نفوسى را كه سستى و وقوف و عقب ماندگى و تنبلى دارند به پيش براند و نفوس حادّ و سركش و افراطى را از طغيان باز دارد.

اين بُعد وجود انسان، همان غرايز گوناگون او مثل غريزه شهوت، غضب، حب نفس، حب جاه و ساير ميل ها و غرايز است كه اگر چه همه را تحت سه قوه «شهويه» و «غضبيه» و «واهمه» مى شمارند، وجود انسان ميدان عمليات اين غرايز و تنازع آنها است و به اين ملاحظه نفس در برابر عقل گفته مى شود.

در قرآن مجيد مى فرمايد:
«وَ أَمّا مَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ وَ نَهَى النَّفْسَ عَنِ الْهَوى فَاِنَّ الْجَنَّةَ هِىَ الْمَأوى»1

«هر كس از ايستگاهى كه در برابر پروردگارش دارد (مقام رب) بترسد و نفس را از هوى و هوس باز دارد به تحقيق كه بهشت جايگاه او است».

هوايى كه در اين آيه ذكر شده، ظاهراً همان هواى نفس و تاثير غريزه زياده طلبى بشر در غرايز ديگر است. زياده جويى هاى نفس در اعمال غرايز و ميل او به خوشگذارنى و عيش و تن پرورى و بيكارى و افراط در هواى نفس است كه بايد نفس را از آن بازداشت و در اين راه بايد انسان تا آنجا جلو برود و ترقى كند كه دواعى نفسانى در اعمال اين غرايز را در خود بميراند و معنى
«مُوتُوا قَبْلَ أَنْ تَمُوتُوا»

را در خود حاصل سازد.

با اين نفس بايد مجاهده كرد; جهاد اكبرى كه پيغمبر، صلّى الله عليه و آله، به مردمى كه از جهاد با دشمن خدا برگشته بودند فرمود:
«رَجَعْتُمْ مِنَ الْجِهادِ الأَصْغَرُ وَ بَقِيَ عَلَيْكُمُ الْجِهادُ الأَكْبَرُ»2

«از جنگ و جهاد كوچك برگشتيد و حال آنكه جهاد بزرگتر براى شما باقى است».

همين جهاد با نفس است كه بسيار دشوار است و حتى بعضى از عواملى كه در جهاد با كفار يار و مددكار انسانند يا حداقل مانع نيستند، در اينجا در كنار نفس، با شخص مجاهد در ستيزند.

و چه بسا كه انسان گمان كند نفس را رام كرده و بر آن مسلط شده است، در حالى كه همين گمان، از تسويلات و اغوائات نفس است و چنان نفس او را در معركه هاى مختلف مغلوب مى نمايد كه جبران آن شكست بسا به زودى ممكن نگردد.

دوزخ است اين نفس ودوزخ اژدهاست***كو به درياها نگردد كم و كاست

نفس را هفتصد سر است و هر سرى***از ثرى بگذشته تا تحت الثرى

اگر انسان زمام نفس را در اختيار بگيرد، نفس يار و مددكار او در سلوك طريق كمال و سير الى الله خواهد شد و از سوى ديگر اگر آن را به حال خود واگذارد، تقاضاهاى عجيب و غريب و مهلك و وحشتناك از او مى نمايد و هر چه بيشتر به تقاضاى او توجه كند تقاضاهاى خطرناك او بيشتر مى شود.

النفس راغبة اذا رغبتها***واذا ترد الى قليل يقنع

بارى چه بسيار قهرمانان و زورمندان ميدان هاى نبرد كه در ميدان نبرد با نفس مانند گنجشكى ضعيف، خوار و ذليل مى باشند.

مردى گمان مبر كه به پنجه است و زور كتف***با نفس اگر برآيى دانم كه شاطرى

با شير مرديت سگ ابليس صيد كرد***اى بى هنر بمير كه از گربه كمترى

و از بهترين اشعارى كه وضع نفس و چگونگى موضع گيرى در برابر آن را تشريح مى كند اين اشعار «بوصيرى» در قصيده معروف به «بُرده» است.

النفس كالطفل ان تهمله شب على***حب الرضاع، وان تفطمه ينفطم

كم حسنت لذة للمرء قاتله***من حيث لم يدر ان السم في الدسم

وخالف النفس و الشيطان و اعصهما***و ان هما محضاك النصح فاتهم3

در حديث است:
«جاهِدْ هَواكَ كَما تُجاهِدُ عَدُوَّكَ»4

«با هواى نفست بجنگ كما اينكه با دشمنت جنگ مى كنى».

از اين حديث و بعضى احاديث ديگر استفاده مى شود كه نفس به خودى خود مذمتى ندارد بلكه متابعت هواى او و تحت ضوابط عقلى و شرعى قرار ندادن او، مذموم و خطرناك است.

چنانكه از حضرت اميرالمؤمنين، عليه السّلام، روايت است در نهج البلاغه:
«إنَّ اَخْوَفَ ما أَخافُ عَلَيْكُمْ اِثْنانِ اِتِّباعُ الْهَوى وَ طُولُ الاَْمَلِ فَأَمَّا اِتِّباعُ الْهَوى فَيَصُدُّ عَنِ الْحَقِّ وَ أَمّا طُولُ الأَمَلِ فَيُنْسِى الآخِرَةَ»5

«همانا ترسناك ترين چيزى كه من براى شما مى ترسم، دو چيز است: تبعيّت هوى و هوس، و طولانى كردن آرزوها; كه تبعيّت هوا و نفس، از حق جلوگيرى مى كند، و طولانى كردن آرزوها، آخرت را به

سيطره نفس اماره

شکل و حالت ديگر نفس آن است که از الهامات فجوري بهره مند شده و وجود انساني را به سوي فجور و شر و زشتي سوق مي دهد در اين صورت نفس اماره کارها را در دست مي گيرد و امور کشور وجود شخص را مديريت مي نمايد. اين نفس که اماره و فرمانده به بدي ها و زشتي هاست آدمي را فريب نيز مي دهد. نفس اماره همانند نفس مطمئن مي باشد. با اين تفاوت که نفس اماره به بدي ها و زشتي ها در زمان حکومت خويش فرمان مي دهد و نفس مطمئن به خوبي متمايل مي شود.

پيش از اين که نفس اماره مديريت کشور وجود انساني را به عهده گيرد، در مقام نفس وسوسه گر مي نشيند. به اين معنا که انسان در آغاز موجودي معتدل و مستوي آفريده مي شود لذا تمايلي مطلق به بدي ها و زشتي ها ندارد. در اين جاست که نفس به شکل مسومه وارد مي شود و حق را باطل و باطل را حق و نيز زشت را زيبا و زيبا را زشت جلوه مي دهد تا شخص  در دام وسوسه هاي وي گرفتار آيد. (يوسف آيه  18 و 83)

نفس وسوسه گر و مسومه نمي گذارد تا شخص حقايق را چنان که هست ببيند و از اين رو همواره در دام وسوسه هاي مخربي است که حقيقت را دگرگونه جلوه مي دهد تا شخص در دام وسوسه ها گرفتار شود. (طه آيه 96) اين نفس در درون آدمي نشسته و جلوه هاي زيبا از بدي ها را به نمايش مي گذارد. (قرآن آيه 16) و اين گونه است که شخص را فريب مي دهد و اندک اندک وجود وي را تسخير کرده و مديريت امور را در دست مي گيرد. در آغاز تنها وسوسه مي کند ولي پس از آن که شخص را به پستي ها و زشتي ها و فجور و بدي ها عادت داد آن گاه نه تنها در مقام وسوسه بلکه فرمانروا وارد مي شود و به صراحت به زشتي و سوء فرمان مي دهد؛ زيرا اکنون دانسته است که شالکه و شخصيت وجودي شخص به زشتي و گناه و فجور گرايش دارد و نمي تواند به دور از زشتي ها و بدي ها زندگي کند. اين گونه است که فرمان مي دهد و به وسوسه بسنده نمي کند. (يوسف آيه 53) او اکنون دانسته است که مهار دولت وجود شخص در اختيار اوست و نيازي نيست تاحقي را باطل و يا باطلي را حق و يا زشتي را زيبا جلوه دهد؛ زيرا مي داند که شخص، ديگر از نظر شخصيت  از اعتدال خارج شده و گرايش به زشتي ها يافته  است. ديگر او را به مواد مخدر عقل وجود معتاد ساخته است و اکنون زمان فرمانروايي اوست و مي تواند فرمان دهد.

راه نجات از شر نفس اماره

چنين انساني، بر خلاف طبيعت اعتدالي و فطرت خدادادي خويش، ديگر گرايشي به توحيد (اعراف آيه 172 و دين (روم آيه 30) و زيبايي ها (نحل آيه 6 و 8) ندارد. ملاک هاي انسانيت که ايمان (مائده آيه 60 و 61) تعقل و انديشه (اعراف آيه 179) بوده از ميان رفته است و نفس اماره است که حکومت و مديريت کشور وجود وي را در اختيار گرفته است. همچنين شخصي که هواهاي نفس اماره بر او چيره شده تنها راهي که دارد اينکه نور اميدي در دلش دميده شود و خداوند به وي رحم آورد. توجه به رحمت ايزدي تنها راه اميد کسي است که نفس اماره حاکميت کشور وجود وي را در دست گرفته است. (يوسف آيه 53)

بر اين اساس لازم است تا شخص به اموري توجه کند که رحمت خداوندي را جلب مي کند و از بروز خشم و غضب باز مي دارد. براي جلب رحمت خداوند کارهائي را قرآن بيان مي کند که مهم ترين آن ها توبه است. شخص با توبه مي تواند رحمت ايزدي را به سوي خود جلب کند. (بقره آيه 37 و 54 و 160 و آل عمران آيه 89 و آيات بسيار ديگر)

ديگر کاري که مي تواند انجام دهد آن که استغفار نمايد و هم چنين همانند ديگر مجرمان و کساني که به خود و نفس خويش ظلم کرده اند، رفتار نما يد در قرآن نمونه هايي براي کساني که مطيع  نفس اماره شده اند بيان شده است تا انسان با سرمشق قراردادن آنها راه حق را  جسته و درهاي رحمت خداوندي را به سوي خويش بگشايد که از آن جمله  مي توان رفتار قوم يونس و يا خود يونس (ع) را بيان کرد که وي با ذکر معروف يونسي توانست از خشم و غضب الهي رهايي يابد و محبت و رحمت خداوندي را به سوي خويش جلب کند. و آن به ذکر: «لااله الا انت سبحانک اني کنت من الظالمين»  مي باشد.

توسل به پيامبر گرامي (نساء آيه 64) و اعتراف به گناه در نزد خدا (توبه آيه 102 و قصص آيه 16 و نمل آيه 44) و استمرار توبه (فرقان آيه 71) از راه هايي است که قرآن بدان اشاره مي کند.

اطاعت و پذيرش فرمان نفس

پذيرش فرمان را شايد بتوان يکي از مهمترين علل پيشرفت جوامع دانست. اصولا انسان در حوزه زندگي فردي  واجتماعي و درارتباط با خدا و يا انسان ديگر مي تواند دوگونه واکنش متضاد نشان دهد: گاه  مي تواند از پذيرش فرماني سرباز زند و هر آن چه فرمان مي رسد برخلاف آن رفتار نمايد و نيز مي تواند آن را بپذيرد و مطابق فرمان عمل کند.

اطاعت موجب مي شود تا ان