يلدا و جشن‌هايي که در اين شب برگزار مي‌شود، يک سنت باستاني است. ايرانيان باستان اين شب را شب تولد ايزد مهر «ميترا» مي‎‎پنداشتند، و به همين دليل اين شب را جشن مي‎گرفتند و گرد آتش جمع مي‎شدند و شادمانه رقص و پايکوبي مي‌کردند.آن گاه خواني الوان مي‌گستردند و «ميزد» نثار مي‌کردند. «ميزد» نذري يا وليمه‎اي بود غير نوشيدني، مانند گوشت و نان و شيريني و حلوا، و در آيين‎هاي ايران باستان براي هر مراسم جشن و سرور آييني، خواني مي‌گستردند که بر آن افزون بر آلات و ادوات نيايش، مانند آتشدان، عطردان، بخوردان، برسم و غيره، برآورده‎ها و فرآورده‎هاي خوردني فصل و خوراک‎هاي گوناگون، از جمله خوراک مقدس و آييني ويژه‌اي که آن را «ميزد» مي‌ناميدند، بر سفره جشن مي‌نهادند.

ايرانيان گاه شب يلدا را تا دميدن پرتو پگاه در دامنه? کوه‌هاي البرز به انتظار باززاييده‌شدن خورشيد مي‌نشستند. برخي در مهرابه‌ها (نيايشگاه‌هاي پيروان آيين مهر) به نيايش مشغول مي‌شدند تا پيروزي مهر و شکست اهريمن را از خداوند طلب کنند و شبهنگام دعايي به نام «ني يد» را مي‌خوانند که دعاي شکرانه نعمت بوده‌است. روز پس از شب يلدا (يکم دي ماه) را خورروز (روز خورشيد) و دي گان؛ مي‌خواندند و به استراحت مي‌پرداختند و تعطيل عمومي بود (خرمدينان، اين روز را خرم روز يا خره روز مي‌ناميدند). در اين روز عمدتاً به اين لحاظ از کار دست مي‌کشيدند که نمي‌خواستند احياناً مرتکب بدي کردن شوند که ميترائيسم ارتکاب هر کار بد کوچک را در روز تولد خورشيد گناهي بسيار بزرگ مي‌شمرد.

پس از مطالب بالا حالا به صورت علمي نگاهي به اين رويداد مي اندازيم. با چرخش زمين به دور خورشيد، همه روزه شاهد طلوع و غروب خورشيد در آسمان هستيم که اين حرکت ظاهري خورشيد است. اما به دليل گردش زمين به دور خورشيد، مکان خورشيد در بين ستارهاي آسمان همه روزه تغيير مي کند. بر اين اساس خورشيد مسيري از غرب به شرق را خواهد پيمود که به اين مسير دايره البروج مي گويند. به دليل انحراف محور زمين به ميزان 23.5 درجه نسبت به صفحه مداري منظومه شمسي، خورشيد 6 ماه از سال متمايل به نيمکره شمالي است و 6 ماه از سال متمايل به نيمکره جنوبي است. حالا در روز اول ديماه خورشيد در مکاني از آسمان قرار دارد که ميل آن 23.5-  و بعد 18 ساعت است و طولانيترين شبها را براي نيمکره شمالي به ارمغان خواهد آورد.